ბეთანია

ბეთანია

ბეთანია ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი ბრწყინვალე არქიტექტურული ძეგლია. მისი კედლები დაფარულია საუკეთესო ფრესკული მხატვრობით, რომელსაც ამშვენებს თამარის სახე. იგი თბილისიდან დასავლეთით 17 კილომეტრის მანძილზე, მდინარე ვერეს ხეობაში მდებარეობს, რომლის ირგვლივ წარმტაცი ბუნებაა. ამიტომაცაა, რომ ეს ადგილი უამრავ მნახველს იზიდავს.
ტაძარი კონცხზე დგას. ჩრდილოეთით, ქვემოთ, ღრმა და ვიწრო ხეობაში, მდინარე ვერე მიედინება, რომელსაც მარჯვნიდან სამადლოდან მომავალი მთის პატარა მდინარე უერთდება. მათ შუა მდებარე შემაღლებაზე აღმართული ტაძარი შემორკალულია მაღალი მთებით.
მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთით, რამდენიმე ნაბიჯზე მდებარეობს წმ. გიორგის სახელობის მცირე დარბაზული ეკლესია, აგებული 1196 წელს. იგი გარედან კარგად თლილი ქვითაა მოპირკეთებული.
ტაძრის ირგვლივ ოდესღაც განლაგებული სამონასტრო ნაგებობებიდან აღარაფერია დარჩენილი. ახალი აგებულია სამხრეთ-დასავლეთით ორსართულიანი შენობა. მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთით, რამდენიმე ნაბიჯზე მდებარეობს წმ. გიორგის სახელობის მცირე დარბაზული ეკლესია, აგებული 1196 წელს. იგი გარედან კარგად თლილი ქვითაა მოპირკეთებული.
ტაძრის ძველ გალავანს ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ შემდეგში ეზო სხვადასხვა ნაგებობის ფრაგმენტებით შემოუფარგლავთ. აქ ნახავთ ქვის შენობათა ჩუქურთმიან ფრაგმენტებს, რომლებიდანაც, ზოგი ტაძრის თანადროულია, ზოგი კი გვიანდელ ხანას მიეკუთვნება. ასეთ დიდებულ ტაძარს სატრაპეზო და სენაკებიც სათანადოდ მორთული უნდა ჰქონოდა.
ძეგლის შესახებ XIX და XX საუკუნეების საკმაო ლიტერატურა არსებობს, მაგრამ მათში უშუალოდ ტაძრის შესახებ ცოტა რამ არის ნათქვამი. ბეთანია ტრადიციულად წარმოადგენდა ქართველი ფეოდალების - ორბელიანების - საგვარეულო საძვალეს. ტაძრის ხელახლა აღმოჩენა გრიგოლ ორბელიანს უკავშირდება. ამ უკანასკნელმა ნადირობისას შემთხვევით აღმოაჩინა ბეთანიის მონასტერი, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში მივიწყებული იყო. XIX საუკუნის ბოლოს ტაძარს რესტავრაცია ჩაუტარდა.
ბეთანიის მონასტრის დაარსებისა და ან მთავარი ტაძრის აგებაზე ისტორიული ცნობები არ მოგვეპოვება, გარდა ერთისა, სადაც ვახუშტი ბაგრატიონი ბეთანიას ორიოდე სიტყვით იხსენებს და სწორ თარიღს იძლევა. იგი წერს, რომ ვერეს ხევზე არის ლასტის ციხის „ქვით, სამპრით, ყოვლად წმიდის მონასტერი ბეთანია, გუმბათიანი, მაგარს ადგილს, თამარ მეფის აღშენებული, აწ ხუცის სამარ. მუნ ერთვის ვევი ვერეს სამადლოდამ“.
თანამედროვე სპეციალურ ლიტერატურაში ტაძრის აგების თარიღს ისტორიულ პორტრეტებს უკავშირებენ. მოკლე ისტორიული ექსკურსით ვეცდებით კონკრეტული თარიღის დადგენას.
ტაძრის ჩრდილოეთის კედლის ქვედა რეგისტრზე განლაგებულია მეფეების - ლაშა-გიორგის, თამარისა და გიორგი მესამის გამოსახულებები. ამ კომპოზიციას ორივე მხარეს ამთავრებს წმინდანთა სახეები. ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ სამივეს გვირგვინი ადგას და ამასთანავე, ლაშას ხმალი ჰკიდია. ხმლის ჩამოკიდება, თავისთავად, მეფედ კურთხევას ნიშნავს. ე.ი. ამ მხატვრობის შესრულებისას ლაშა უკვე მეფე იყო. ისტორიული ცნობებით კი დადგენილია, რომ ლაშა თამარმა თავის „თანამოსაყდრედ“ გაიხადა 1207 წელს (მეუღლის - დავით სოსლანის სიკვდილის შემდეგ). ბეთანიის კედლების მოხატვა იმავე წელს თუ არა, ახლო წლებში მოხდებოდა.
რაც შეეხება თვით ტაძარს, ინტერიერში კედლების მოხატვის დაწყებისას შენობა დამთავრებული უნდა ყოფილიყო. ასეთი დიდი ტაძრის აგებას 5-10 წელი მაინც დასჭირდებოდა. აქედან გამომდინარე ეკლესიის მშენებლობა უნდა დაწყებულიყო არა უგვიანეს XIII საუკუნის პირველი წლებისა. თუ ნაგებობის არქიტექტურული პროექტის შედგენასაც მივიღებთ მხედველობაში, მაშინ მშენებლობის დაწყების დროდ XII საუკუნის მიწურული, დამთავრებისად კი - XIII საუკუნის პირველი ათეულის მეორე ნახევარი უნდა მივიჩნიოთ. ე.ი. თამამად შეიძლება ვთქვათ, რომ ბეთანიის ეკლესია აშენებულია XII საუკუნის ბოლოს და XIII საუკუნის პირველ ნახევარში.
ბეთანიის ტაძრის ძირითადი კორპუსის გეგმა გარე სწორკუთხედშია მოქცეული, ხოლო დამატებითი სადგომები სამხრეთით და დასავლეთით მდებარეობს. ტაძარში ორი შესასვლელია - დასავლეთიდან და სამხრეთიდან (პირველი ამჟამად თითქმის გაუქმებულია მონაშენის გამო), ინტერიერის მთავარ და რთულ ნაწილს საკურთხევლის მხარე წარმოადგენს. იგი, როგორც ყველა ამ ტიპის ძეგლი, ცენტრალური ღია ნაწილისა და გვერდითი კომპარტიმენტებისაგან შედგება, ხოლო ცენტრალური ნაწილი - ღრმა აფსიდისა და განიერი ბემისაგან. მთლიანად ამ საკურთხეველს ერთი განიერი საფეხური შემოუყვება ჩამოსასხდომად. იქვე, ცენტრში, ნიშია მოთავსებული. განათების წყაროს წარმოადგენს სამი სარკმელი, რომელთაგან ცენტრალური მაღალია, გვერდითები კი - დაბალი.
საკურთხევლის გვერდის კომპარტიმენტები ორ-ორსართულიანია. ქვემოთ მოთავსებულია სამკვეთლო და სადიაკვნე, ზემოთ კი ე.წ. საიდუმლო ოთახები. სამკვეთლო და სადიაკვნე დარბაზს განიერი შესასვლელებით უკავშირდება, ხოლო საკურთხეველს - შედარებით ვიწრო კარებით. ეს სათავსები აფსიდებით მთავრდება და კამარებითაა გადახურული. გვერდით კედლებში პატარა ნიშებია მოთავსებული. ტრაპეზი არ შემორჩენილა. სინათლისათვის ორივეს თითო სარკმელი აქვს აღმოსავლეთიდან, ხოლო სადიაკვნეს სამხრეთიდანაც აქვს პატარა მრგვალი სარკმელი. მეორე სართულზე მოხვედრა შეიძლება სადიაკვნეს ჩრდილო კედელში ჩატანებული ხვრელით (გვიან, შეკეთების დროს, იგი ამოუქოლავთ). ასევე მეორე სართულიდან კიბით შეიძლება მოხვდეთ კონქსზედა სივრცეში. ამ სათავსს აღმოსავლეთით გამოჭრილი პატარა სარკმელი ანათებს.