ატენის სიონი

ატენის სიონი

ატენის სიონი მდებარეობს შიდა ქართლში, გორის რაიონში გორიდან 12 კილომეტრის მოშორებით, მდინარე ტანის მარცხენა ნაპირას, ფრიალო კლდის კიდეზე, საყრდენი კედლით გამაგრებულ ბაქანზე. თარიღდება VII საუკუნის მეორე ნახევრით.
ტაძრის ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გამოიკვეთა თავდაპირველი ბაზილიკის ნაშთი. იგი VII საუკუნის გუმბათიანი სიონის ქვეშ არის მოქცეული. გაირკვა, რომ გრანდიოზულ სუბსტრუქციაზე თავდაპირველად, V საუკუნეში ბაზილიკური ტიპის ეკლესია მდგარა, რომლის ნაადგილარზეც, VII საუკუნის მიწურულს ცენტრალურ-გუმბათოვანი ნაგებობა აღუმართავთ ქართლის ერისმთავრებს ნერსესა და მის ძეს სტეფანოზ მამფალს.
ატენში არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გამოვლენილი ბაზილიკური ნაგებობის არსებობა დადასტურებულია წერილობითი წყაროებითაც, რის შესახებაც ცნობებს გვაწვდის სირიული ეპისტოლე, რომელიც ბეით მარ ისააკ გაბულელის მონასტრის წინამძღვარ თომას ეკუთვნის. ამ დოკუმენტის მიხედვით, ამავე მონასტრის ეპისკოპოსი სვიმეონი VI საუკუნის 40-50-იან წლებში ჩასულა საქართვალოში, ტანას მონასტერში და იქ არსებული კომფენსიონალური დარღვევების გამო, შეკრებილ ეპისკოპოსებს ანათემაზე გადაცემით დამუქრებია.
ზუსტი ცნობები იმის შესახებ თუ რა მოხდა ატენის საეპისკოპოსოში, კრების შემდგომ, ცნობილი არ არის. და ვინ იცის რა ბედი ეწია მაშინ ტაძარს? ძირფესვიანად დანგრეული ბაზილიკის ნაშთი იქნებ მკაცრი საეკლესიო განაჩენის შედეგი იყო.
ყოველივე ამის მიუხედავად, საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ VI საუკუნეში ატენში უკვე არსებობს ისეთი დიდი ტაძარი, სადაც საეპისკოპოსო კრების მოწყობა იყო შესაძლებელი.
ტაძრის კედლებზე შემორჩენილია სხვადასხეა დროის ქართული ასომთავრული უნიკალური წარწერები და მინაწერები, რომლებშიც მოხსენიებული არიან ისტორიული და სხვადასხვა პირები, მოცემულია თარიღები და ცნობები. წარწერები საყურადღებოა ენისა და დამწერლობის თვალსაზრისითაც; ისინი მდიდარ მასალას გვაძლევენ საქართველოს ისტორიულ კულტურული ენისა თუ პალეოგრაფიის მთელი რიგი საკითხების კვლევისათვის.
ატენის სიონში არსებულ წარწერათა შესწავლის საფუძველზე გაირკვა, რომ მეფე ბაგრატ I-მა (937-945წ) სიგელით მისცა მიქაელ ბაღვაშს 940 წელს ატენის ქვეყანა, რის შესახებაც გვამცნობს ტაძრის ინტერიერში ამოკვეთილი ნუსხური შრიფტით შესრულებული დიდი ზომის ერთსტრიქონიანი წარწერა: „ქ. ქ(რისტ)ე შ(ეიწყალ)ე მ(იქაე)ლ ბ(ა)ღვაში [მისცა] [ბა] გ(რა)ტ მ(ე)ფ(ე)მ სიგელი ქ(რონონიკონ)ს რ“. აქედან გამომდინარე, ბაგრატ I ან კეთილგანწყობილ დამოკიდებულებაში ყოფილა მიქაელ ბაღვაშთან, ან ქვეყანაში შექმნილი შიდა პოლიტიკური სიტუაცია აიძულებდა ატენის ქვეყანა ბაღვაშთათვის დაეთმო.
მიქაელ ბაღვაშის ღვაწლი დიდია ატენის ქვეყანის განვითარებაში, მისი ბრძანებითა და დაფინანსებით აუშენებიათ ზღუდე ატენის სიონისათვის 945 წელს. ამ მოვლენის შესახებ ზღუდის მშენებლობის სარქალს (სამუშაოთა ზედამდგომელს) ტაძრის აღმოსავლეთის ფასადზე ორი წარწერა ამოუკვეთავს. სამხრეთის ფასადზე გამოსახული ორფიგურიანი ქტიტორული ქანდაკებიდან ერთი მათგანი სწორედ ეს დიდი ფეოდალია, რასაც გვაუწყებს წარწერა: „ქრისტე ადიდე ერისთავი მიქაელ ესე ზღუდეშექმნა“.
X საუკუნის დასასრულს ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის ქტიტორობით ატენის სიონში ჩატარებულა ფართო სარესტავრაციო სამუშაოები, რომლის დროსაც არაერთი სკულპტურა განუახლებიათ და ახლით შეუცვლიათ. ატენის სიონის მეორე სამშენებლო პერიოდის კუთვნილია რელიეფთა დიდი ნაწილი და მათი საერთო რაოდენობა ოცდაორია. X საუკუნის მრავალრიცხოვან ქანდაკებათა შორის ცამეტი საერო პირია გამოსახული. (მათ შორისაა სომეხი რესტავრატორის თოდოსაკისა და მისი ამქრის ოსტატ-ხელოსანთა პორტრეტულ-რელიეფური ქანდაკებებიც). ამასთანავე ძველი და ახალი აღთქმის სიუჟეტების შემცველი რამდენიმე რელიეფი.
საყურადღებოა, ტაძრის ჩრდილოეთ ფასადზე დავით გარეჯელის ცხოვრების ამსახველი სიუჟეტი, სადაც დავითის განუყრელი მოწაფე ლუკიანე სასწაულებრივად მოვლენილ ირემს წველის. ეს რელიეფი ეროვნებით სომეხი რესტავრატორის თოდოსაკის მიერაა ხელმოწერილი და X საუკუნით თარიღდება.
X საუკუნის 80-იან წლებში ატენის ქვეყანის მფლობელ ბაღვაშთა ფეოდალურ სახლს მეთაურობს ერისთავთ-ერისთავი რატი I, რომელსაც მოუწვევია ატენის სიონში სარესტავრაციო სამუშაოების საწარმოებლად ეროვნებით სომეხი რესტავრატორი თოდოსაკი და მისი ამქარი ოსტატების: გერგიუმ ერჰასანის ძისა და გრიგოლ დაპსის შემადგენლობით. სწორედ ამ რატი I-ის ქტიტორული ქანდაკებაა წარმოდგენილი ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე ეკლესიის მოდელით ხელში, ხოლო გვერდით არსებულ რელიეფზე მისი ძე ლიპარიტი გამოუსახავთ.